Kalendarz jest umownie przyjętą jednostką czasu oraz sposobem jego pomiaru i rozpowszechniania. W pomiarach czasu kalendarz służy do wyznaczania daty, roku, miesiąca oraz dnia, natomiast zegar służy do mierzenia upływu czasu w godzinach, minutach i sekundach. Nazwa pochodzi od rzymskiego słowa „kalendy” (po łacinie calendae) bądź według innych źródeł od łacińskiego „callendarium” – pierwszego dnia miesiąca.
Opowieść o kalendarzach może warto zacząć od tego, kto był wynalazcą mierzenia czasu w postaci kalendarzy i kiedy pojawiły się ich pierwsze prawzory. Historia kalendarzy kształtowała się w dziejach ludzkości podczas panowania prehistorycznych władców, wiąże się z fazami księżyca, uprawą roli, ważniejszymi wydarzeniami oraz niecodziennymi zjawiskami, na podstawie których liczono czas.
Starożytni Egipcjanie ok. 3000 lat p.n.e posługiwali się kalendarzem księżycowo-słonecznym i agrarnym, który bazował na cyklicznych wylewach Nilu.
W starożytnej Grecji igrzyska olimpijskie organizowane co cztery lata były świętem religijnym ku czci Zeusa w Olimpii. Czteroletni okres, oddzielający poszczególne igrzyska zwany „olimpiadą”, Grecy przyjęli jako cykl chronologiczny rachuby czasu.
Starożytna cywilizacja Majów stworzyła doskonały kalendarz. Istniał on już prawdopodobnie w XV stuleciu p.n.e. i był najdokładniejszym kalendarzem ówczesnego świata. Dawne cywilizacje posługiwały się systemem liczenia, w którym podstawową rolę przypisywano liczbie 10, prawdopodobnie dlatego, że ludzie posiadają 10 palców u rąk. Przypuszcza się, że Majowie używali do liczenia również palców u nóg, co spowodowało (przyczyniło się), iż system liczbowy powiększył się do 20 i przełożyło się na schemat kalendarza. Rok słoneczny „Haab” – tak nazywali Majowie swój kalendarz – liczył 18 miesięcy po 20 dni oraz dodatkowo 5 dni, łącznie 365 dni. Czas dzielony był na cykle, czyli „słońca”. Plemiona Majów wierzyły, że pod koniec każdego „słońca” nastąpi masowe zniszczenie ludzkości.
Aztekowie używali dwóch kalendarzy. Jeden z nich – kalendarz słoneczny, składał się z 365 dni podzielonych na 18 miesięcy po 20 dni oraz dodatkowych 5 dni. Te 5 dni ponoć uznawano za pechowe, przynosiły nieszczęścia. Według słonecznego kalendarza obchodzono coroczne święta i składano ofiary. Aztekowie precyzyjnie odmierzali czas, używając Słońca i gór jako punktów orientacyjnych.
Drugi kalendarz był kalendarzem wróżbiarskim według którego wybierano dzień do rozpoczęcia zamierzonych działań oraz przepowiadano przyszłość narodzonego człowieka. Składał się z 260 dni podzielonych na tygodnie, które z kolei miały po 13 dni. Nazwy dni określane były dwudziestoma cyklicznie powtarzającymi się symbolicznymi nazwami. Moment zrównania się obu kalendarzy przypadał co 52 lata i dla wierzeń azteckich był najważniejszy. W Meksyku znaleziono kamień kalendarzowy Azteków tzw. Kamień Słońca zbudowany na płycie bazaltowej o średnicy 3,5 m. Jego oryginał – olbrzymi kamienny dysk odkryty w XVIII wieku nazywany kalendarzem azteckim – obecnie znajduje się w Narodowym Muzeum Archeologii i Historii w Meksyku. Płaskorzeźba na jego powierzchni interpretowana jest jako mit o Słońcach związany ze stworzeniem świata.
Początek ery rzymskiej, która rozpoczęła rachubę księżycowego kalendarza rzymskiego wiąże się z datą założenia Rzymu (21 kwietnia 753 p.n.e.). Kalendarz stosowano w Rzymie do 46 roku p.n.e. aż do reformy Juliusza Cezara. Powodem reformy była synchronizacja kalendarza z porami roku. Poprzedni kalendarz rzymski zastąpiono juliańskim kalendarzem słonecznym. Składał się on z cykli trzech lat 365-dniowych, po których następował rok przestępny, liczący 366 dni. Obowiązywał w państwie rzymskim oraz w Europie przez wiele stuleci, np. w Hiszpanii, Portugalii, Polsce i Włoszech, w Rosji – gdzie wcześniej stosowano kalendarz bizantyński, a w Grecji aż do 1923 roku. Później kalendarz juliański został zastąpiony przez kalendarz gregoriański, ale do dziś niektóre Kościoły wciąż nim się posługują.
Najpowszechniej wykorzystywanym kalendarzem jest gregoriański kalendarz słoneczny. Wprowadził go papież Grzegorz XIII (stąd nazwa od łac. Gregorius), zlecając reformę kalendarza juliańskiego w 1582 r. Odpowiednia bulla (Inter gravissimas) wydana przez papieża stanowiła kontynuację zwyczajów starożytnego Rzymu. W państwie rzymskim kalendarzem opiekował się najwyższy kapłan, kiedy wprowadzono kalendarz juliański – misję tę pełnił Juliusz Cezar, a w czasach chrześcijańskich pieczę nad kalendarzem przejęli papieże. Korekta była częściowa, w zasadzie do kalendarza juliańskiego wprowadzono poprawkę w naliczaniu lat przestępnych, tak by rzeczywisty czas współgrał z kalendarzowym. Poprawka okazała się na tyle skuteczna, że kalendarz gregoriański funkcjonuje nieprzerwanie od tamtej pory, globalnie jest używany przez kościoły zachodnie rzymskokatolickie, protestanckie i niektóre inne.
Kalendarz muzułmański – księżycowy pochodzi z 16 lipca 622 r. n.e. kiedy to Prorok Muhammad i pierwsi muzułmanie wyemigrowali z Mekki do Medyny. Wyznawcy Islamu używają go głównie do celów religijnych. Rok w tym kalendarzu składa się z 12 miesięcy, które liczą 29 lub 30 dni. Zgodnie z zaleceniami Mahometa, gdy zostanie zaobserwowany na niebie nowy sierp Księżyca, po nowiu zaczyna się nowy miesiąc, dlatego długość miesięcy muzułmańskich nie jest ustalona. Średnia długość roku w tym kalendarzu to 354,37 dni.
Wszystkie kalendarze księżycowe mają dwa okresy: okres 8 lat nazywany jest „cyklem tureckim”, okres 30 lat – „cyklem arabskim”. Kraje Wschodu takie jak Iran, Turcja lub Afganistan używają kalendarzy zbudowanych na obu cyklach. Początek roku cały czas się przesuwa, w kalendarzu księżycowym nie ma pór roku ani podziału miesięcy na lato, zimę, jesień i wiosnę – o różnych porach roku one są jesienne. Według kalendarza islamskiego niektóre kraje muzułmańskie wyznaczają daty świąt religijnych. W celu przeliczania systemów chronologii muzułmańskiej na europejskie istnieją specjalne tabele. Zatem 2023 r. dla większości muzułmanów będzie rokiem 1444. W wielu krajach muzułmańskich w ogóle nie praktykuje się uroczystości noworocznych, w innych są one nader skromne. Sprowadzają się głównie do kameralnych spotkań w gronie rodziny, przyjaciół, bliskich znajomych i słodkich poczęstunków
Kalendarze dzielą się nie tylko na linearne – w których lata liczone są ciągle od jakiegoś wydarzenia historycznego, np. od narodzenia Chrystusa czy od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny, ale również na cykliczne – gdzie liczone lata powtarzają się cyklicznie, np. co 12-lat, 60-lat itp. Taki kalendarzem posługują się mieszkańcy Chin oraz Bali.
Kalendarz chiński – używany w Chinach od II wieku p.n.e. jest kalendarzem księżycowo-słonecznym, składa się z sześćdziesięcioletnich cykli i stanowi kombinację dwunastu ziemskich gałęzi reprezentowanych przez 12 zwierząt oraz pięciu niebiańskich pni przedstawianych przez 5 żywiołów. Według chińskiego horoskopu każdemu z 12 Ziemskich Gałęzi patronuje jedno zwierzę , z którym wiąże się ciekawa legenda. Nowy Rok w Chinach jest ruchomy. Przypada na styczeń lub luty.
Kalendarz żydowski lub hebrajski jest kalendarzem księżycowo-słonecznym używanym od przedhistorycznych czasów przez plemiona semickie. Nazwa plemion pochodzi od imienia biblijnego Sema, jednego z synów Noego. Semici to również potoczne i popularne określenie Żydów oraz osób pochodzenia żydowskiego.
W czasach prahistorycznych rytm bytowania ludów koczowniczych wyznaczało światło naturalne, a mitologia hebrajska koncentrowała się na odniesieniach do sił przyrody, w tym światła księżyca. Rozpoczęcie kolejnego miesiąca (Rosz Chodesz) ogłaszał Sanhedryn (inaczej -Wysoka Rada, najwyższa żydowska instytucja religijna i sądownicza w starożytnej Judei) po uprzednim potwierdzeniu wystąpienia nowiu księżyca. Informację tę ogłaszali kapłani trąbieniem z wieży.
W czasach biblijnych podczas nowiu bramy dziedzińca świątynnego były otwierane, by lud mógł składać ofiary całopalne przepisane przez Prawo. W tym czasie powstrzymywano się od pracy, ucztowano i świętowano. Na przestrzeni wieków nów tracił na znaczeniu jako święto. Ostateczną postać kalendarzowi nadał w roku 359 n.e. Sanhedryn pod przewodnictwem Hillela II, przeprowadzając reformę, która doprowadziła do uzgodnienia roku księżycowego z cyklem słonecznym. Obliczenia te pozwoliły na rezygnację z konieczności prowadzenia obserwacji księżyca dla wyznaczenia początku nowego miesiąca. Reforma Hillela II wyznaczyła obowiązujący standard żydowskiego kalendarza księżycowo-słonecznego. We współczesnym Izraelu wejście w nowy rok Rosz ha – Szana (początek roku, głowa roku) – według kalendarza gregoriańskiego we wrześniu 2022 roku – Żydzi rozpoczęli 5783 rok.
Kalendarz buddyjski używany w Azji Południowo-Wschodniej (głównie Tajlandia, Kambodża, Laos, Mjanma i Birma ) i Sri Lance jest kalendarzem księżycowo-słonecznym powstałym na podstawie traktatu z astronomii indyjskiej Surjasiddhanta z III wieku p.n.e. Traktat ten stanowi podstawę kalendarzy hinduskich i buddyjskich. Opisane w tym tekście cykle astronomiczne są , jak na tamte czasy, niezwykle precyzyjne i w przeliczeniu na współczesne oszacowania pozostają najdokładniejszym przybliżeniem długości roku gwiazdowego od tysiąca lat.
Kalendarz buddyjski jest przede wszystkim związany z erą buddyjską. Okres chronologiczny liczono od śmierci Siddharthy Gautamy – zwanego Buddą. Zgodnie z różnymi „historycznymi” ustaleniami Budda umarł w wieku osiemdziesięciu lat w roku 480 p.n.e. , ale według tradycji był to 544 rok p.n.e. Od tej drugiej daty liczone są lata w kalendarzu buddyjskim. Oznacza to, że przykładowo w Tajlandii jest obecnie 2566 r., i żeby określić tę datę w erze chrześcijańskiej, należy odjąć od ery buddyjskiej 544 lata. Daty wydarzeń w erze buddyjskiej mogą się różnić od dat w erze chrześcijańskiej o jeden rok, gdyż początek roku zaczyna się w różnych miesiącach – erę buddyjską zapoczątkowano w maju, a chrześcijańską w styczniu. W związku z tym, iż buddyzm nie jest jednolitą religią, a posiada wiele szkół i kontynuowanych tradycji, to każda z nich, przyjmując różne daty śmierci Buddy jako wyjściowe, może mieć własny system datowania wydarzeń w erze buddyjskiej.
W Etiopii używa się kalendarza etiopskiego, lub tzw. kalendarza gyyz. Kalendarz etiopski bazuje na kalendarzu koptyjskim, a ten z kolei opiera się na kalendarzu egipskim. Etiopczycy posługują się własną rachubą lat, według której lata – podobnie jak w kalendarzu gregoriańskim – liczone są od daty narodzin Jezusa. Tyle tylko, że liczby opierają się na twierdzeniu żyjącego na początku V wieku n.e. egipskiego mnicha Anonniosa z Aleksandrii, według którego Jezus urodził się w 9. roku n.e.
Rok składa się z 13 miesięcy, z których 12 miesięcy mają po 30 dni, a 13 miesiąc jest bardzo krótki – ma 5 dni lub w roku przestępnym 6. Dzień nie zaczyna się o północy, ale o wschodzie słońca. Zgodnie z kalendarzem gregoriańskim pierwszy dzień roku w Etiopii przypada na 11 września, co oznacza, że od 1 stycznia do 10 września numer roku etiopskiego jest mniejszy od gregoriańskiego o 8 lat, natomiast w pozostałej części roku jest on mniejszy o lat 7. Z tego obliczenia wynika, że obecnie w Etiopii jest 2015 rok.
W historię ludzkości zapisują się kalendarze, których pochodzenie jest niesamowicie fascynujące i ciekawe, ale tylko niewielką część z nich przedstawiono powyżej. W obecnych czasach dla jednych kalendarz jest prostokątną siatką z dniami i tygodniami dla innych kalendarz wygląda inaczej, ale każdy z nich posiada system rozróżnienia upływu czasu na określone przedziały, wytycza cykle zmian pór roku i bez wątpienia usprawnia bieg codziennego życia. Arcyciekawy temat „Kalendarzy Świata” można jeszcze rozwijać oraz długo omawiać, ponieważ jest to temat „rzeka”….
Autor: Liana Balicka
